۱۳۹۷ آبان ۶, یکشنبه

باغ فین

باغ فین

باغ فین
+ باغ فین کاشان، نام یک باغ ایرانی است که حمام فین نیز در آن قرار دارد. مکان نامبرده جایی است که صدراعظم  امیرکبیربه فرمان ناصرالدین‌شاه، در سال ۱۸۵۲ میلادی به قتل رسید. باغ فین یکی از مهمترین نمونه باغ‌ های ایرانی است که همچنان زنده و پابرجاست.
از وقایع مهم تاریخی در این باغ می‌توان به جشن تاجگذاری رسمی شاه اسماعیل صفوی و نیز قتل امیركبیر در این باغ اشاره كرد. موزه ملی کاشان نیز در این باغ دایر است.
این مجموعه، در کنار میدان نقش‌جهان و کاخ چهلستون، بیشترین بازدید کننده و گردشگر استان اصفهان را به سوی خود جلب می‌نماید.
باغ فین و مجموعه بناهای آن در کاشان، باغ فین واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ با شمارهٔ ثبت ۲۳۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این اثر چند سال است که به ثبت جهانی یونسکو نیز رسیده است.
وجه تسمیه
كلمه فين هم به سه نقل قول ريشه يابي شده است :
1. كلمه فين معرب پين است و پين يك لغت فارسي باستان است به معني پايانه ، چون اين منطقه پايان شهر بوده به آن پين مي گفته اند .
2. اقوام كاسپين كه از فلات سيبري به فلات مركزي آمدند درواقع 2 قوم بودند كاس ها و پين ها ، كه پين ها در همين منطقه ساكن شدند و كاس ها در كاشان .
3. كلمه فين كه از كلمه فينه گرفته شده كه فينه كلاه هايي بوده كه مردم اين ناحيه بر سر مي گذاشتند .

تاریخچه باغ فین:
بنای اولیه باغ فین به قبل از اسلام و با تمدن سیلك پیوند خورده است كه تمدن سیلك پیوندی ناگسستنی با چشمه ‌جوشانی دارد كه در بالای باغ جاری ‌است و به چشمه سلیمانیه معروف است.
از زمان‌های دور در پایین این چشمه باغی وجود داشته است كه كمی پایین‌تر از باغ فعلی بوده و براثر زلزله‌ای كه درسال 982 ه.ق روی داد باغ به كلی ویران شد كه به دستور شاه عباس صفوی بعد از سال هزار ه.ق باغی در مكان فعلی كه در حقیقت قسمتی از باغ قدیمی بود ساخته شد.
از سال 1135 ه.ق بعد از حمله افاغنه آبادانی باغ رو به ركود گرایید ولی با دستور كریم خان زند بخصوص با ساختن عمارتی كه به نام خلوت كریم خانی در ضلع جنوبی باغ واقع است، باغ فین رو به آبادانی گذاشت ولی با زلزله معروف سال 1192 قمری باغ نیز آسیب كلی دید كه پس از آن یعنی از سال 1200 قمری و با روی كارآمدن سلسله قاجار بخصوص با دستور فتحعلی شاه به مرمت باغ جانی دوباره گرفت كه ساختمان شتر گلوی فتحعلی شاهی در ضلع جنوب غربی باغ و حمام سلطنتی بزرگ كه در مجاورت حمام اولیه ساخته شد از آثار آن می‌باشد.
با آغاز مشروطیت به جهت وضع دفاعی بنای باغ، این مكان پناهگاه اشرار و یاغیان گشت و در مدت 14 سال یاغیان مصالح و اشیای گرانبهای آن را به یغما بردند.

از وقایع مهم تاریخی در این باغ می‌توان به جشن تاجگذاری رسمی شاه اسماعیل صفوی و نیز قتل امیركبیر در این باغ اشاره كرد. اما شهرت اصلی این باغ به خاطر قتل میرزا تقی‌خان امیركبیر صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار در حمام فین در 20 دی 1230 هجری خورشیدی است.

برخی منابع تاریخی قدمت این باغ را به دوران سلطنت آل‌بویه (۳۲۰–۴۴۷ ق / ۹۳۲–۱۰۵۵ م) می‌رسانند. به استناد این منابع، زلزله مهیب سال ۱۵۷۳ میلادی باعث تخریب کلی باغ شد. بقایای باغی در چند صد متری باغ فین(باغ نو) موجود است که به باغ کهنه معروف است. باغ کهنه در دوره ایلخانان مغول بیشترین گسترش را یافته بوده‌است. به هرحال ساختمان باغ فین فعلی به دوران شاه‌عباس اول نسبت داده شده و میراث فرهنگی ایران طراح باغ را غیاث‌الدین جمشید کاشانی می‌داند. با این وجود منابع دانشگاهی طراح باغ را شیخ بهایی معرفی می‌کنند.
کار ساخت و توسعه عمرانی باغ در دوره شاه صفی و شاه‌عباس دوم نیز ادامه یافت و به اوج رسید. بناهای سردر ورودی، کوشک صفوی و یکی از حمام‌ها محصول این دوره بوده‌اند. همچنین شاه سلیمان صفوی صفه‌ای پیرامون چشمه فین بنا نمود که احتمالا موجب تغییر نام چشمه فین به چشمه سلیمانیه بوده‌است. از اواخر دوره صفویه تا دوره زندیه و همزمان با حمله افغان و لشکرکشی‌های نادر شاه، توجهی به باغ نشده‌است. در دوره کریمخان زند و همزمان با وقوع چند زلزله پیاپی، باغ و ابنیه موجود در آن مورد مرمت قرار گرفت و بنای خلوت کریمخانی به آن افزوده گشت. دردوره پهلوی، بنای موزه ملی کاشان بر خرابه‌های خلوت نظام‌الدوله و همچنین بنایی در حدفاصل کتابخانه و حمامها ساخته شد و سایر ابنیه نیز مورد مرمت قرار گرفت. سوء مدیریت و بی‌توجهی در چند سال اخیر، موجب خسارات جبران ناپذیری به باغ شده‌است.

معماری باغ
مجموعه باغ فین حدود 33700مترمربع مساحت دارد که درمقایسه با بسیاری از باغ‌های ایرانی مشابه، باغ فین با آب قابل توجهی مشروب می‌شود.
وجود عناصر آب و درخت که عناصری پویا هستند در کنار ابنیه که عناصر ثابت معماری هستند، هویتی زنده به این اثر فرهنگی و تاریخی بخشیده‌است. باغ فین یکی از مهمترین نمونه باغ‌های ایرانی است که همچنان زنده و پابرجاست. همچنین این باغ به خوبی روش ایجاد منظر فرهنگی را معرفی می‌کند.

کار ثبت جهانی این اثر که از سال ۲۰۰۷ میلادی آغاز شده بود، چندین سال به طول انجامید و سرانجام در زمستان ۱۳۸۹ (2010 - 2011)، مرحله اول ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو به انجام رسید.

چشمه و سيستم آبرساني
مهمترين ويژگي باغ سيستم آبرساني و باغ آرايي منحصر به فرد آن است. آب باغ از چشمه اي تامين مي شود به نام سليمانيه كه هفت هزار سال قدمت دارد. از ويژگي هاي آب يكي ميزان آن است كه اصلاً بستگي به بارندگي ساليانه و فصل پرباران و كم باران ندارد وهميشه ثابت است حتي در سال هاي خشك سالي اين ميزان تغيير نمي كند . دبي آب حدود 360 ليتر در ثانيه است . دومين ويژگي آب دماي آن است كه در طول سال ثابت و روي 25 درجه است . در زمستان كه محيط سرد است آب گرم به نظر مي رسد و در تابستان كه محيط گرم است آب خنك به نظر مي رسد.

طراح سيستم آب رساني
طراح سيستم، رياضي دان معروف قرن دهم و عصر صفوي ، غياث الدين جمشيد كاشاني است . ايشان دويست سال قبل از پاسكال از قانون اختلاف سطح استفاده كرده و از شيب طبيعي زمين بهره جسته است .

اما در مورد فواره ها :
زير تمام جوي ها و دور تمام حوض ها در عمق يك متري زمين لوله هايي تعبيه شده به اسم تنبوشه كه اين لوله ها از جنس سفال بوده كه از يك طرف به حوض هاي اصلي متصلند و طرف ديگر آن در انتهاي جوي مسدود است . آب از يك طرف وارد مي شود و چون انتهاي لوله مسدود است آب از فواره ها خارج مي شود . چون سطح زمين شيب دارد براي اينكه فشار تقسيم شود قطر لوله را متفاوت ساخته اند . ابتداي لوله از انتهاي آن قطورتر است به اين ترتيب فشار تقسيم مي شود و آب به يك ميزان از فواره خارج مي شود.
درختان باغ فضاي سبز باغ و كلاً ترتيب قرار گرفتن باغچه ها به سبك چهار باغ است. اكثريت درختان باغ سرو است كه اين سرو ها شبيه سرو ناز شيراز است. اين درختان به آب و هواي اين ناحيه خو گرفته اند و در جاهاي ديگر به اين اندازه رشد نمي كنند. قديميترين درختان باغ حدود 500 سال عمر دارند كه در كنار كوشك قاجار قرار گرفته اند كه اهالي اين منطقة آن ها را سرو ليلي و مجنون مي نامند. درختان ديگري مثل انجير، بِهْ و توت و غيره نيز در باغ وجود دارد.
سنگفرش باغ از زمان صفويه است كه طرح شمسه در آن اجرا شده است.

در معماری باغ فین کاشان سه عنصر چشم نواز وجود دارد که هریک جلوه وجایگاه خاص خود راداراست:
۱-عنصر آب :
در طراحی باغ فین، آب اساسی ترین عنصر بوده‌است. آب در باغ فین به صورت‌های راکد(در استخر مقابل کوشک و حوض خانه صفوی)، روان (در جوی‌ها)، فورانی (فواره‌ها) و جوششی (ظهور آب از حفره‌های منظم کف حوض در حوض جوش و حوضخانه صفوی و شترگلوی فتحعلی شاه) حضور دارد. هریک از اشکال گوناگون آب در این باغ، مفهومی خاص را تداعی می‌کند. آب فراوان و جریان آن در جوی‌هایی با کاشی فیروزه‌ای، در محیطی که آب واقعا کمیاب است و درختانی با سایه گسترده در تضادی بزرگ با کویر خشک و طبیعتی نامهربان است که در پشت دیوارهای باغ گسترده‌است.
آب جاری در جوی‌ها، استخرها و حوض‌های باغ از چشمه سلیمانیه تامین می‌شود. آب این چشمه ابتدا در استخری در پشت باغ جمع می‌شود. اختلاف ارتفاع این استخر نسبت به سطح جوی‌ها، ایجاد فواره‌هایی را امکان‌پذیر کرده‌است که به روش ثقلی آب را به بالا پرتاب می‌کنند.
آب حوض اصلی از دوازده چشمه داخل آن می‌جوشد که به آن حوض جوش گفته می‌شود. از آن به بعد، آب در جوی‌هایی با کاشی‌های فیروزه‌ای جریان می‌یابد. رنگی که با رنگ خاکی صحراهای اطراف در تضاد است.

چگونگی ساخت و عملکرد فواره ها:
زیر تمام جوی ها و دور تمام حوض ها در عمق یک متری زمین لوله هایی تعبیه شده به اسم تنبوشه که این لوله ها از جنس سفال بوده که از یک طرف به حوض های اصلی متصلند و طرف دیگر آن در انتهای جوی مسدود است. آب از یک طرف وارد می شود و چون انتهای لوله مسدود است آب از فواره ها خارج می شود . چون سطح زمین شیب دارد برای اینکه فشار تقسیم شود قطر لوله را متفاوت ساخته‌اند . ابتدای لوله از انتهای آن قطورتر است به این ترتیب فشار تقسیم می شود و آب به یک میزان از فواره خارج می شود. آب حوض اصلی از دوازده چشمه داخل آن می‌جوشد که به آن حوض جوش گفته می‌شود.

حوض جوش (ویژگی منحصر بفرد این باغ)
به اعتقاد مهندسين داخلي و خارجي اين حوض و عملكردي كه داشته شاهكار هنر آبرساني است كف حوض قبلاً از كاشي بوده. مثل قالي هاي كاشان كه ترنج و محراب دارند. طراح سيستم دقيقاً مشخص نيست ولي به نظر مي رسد معمار اين حوض از همان طرح هاي غياث الدين جمشيد استفاده كرده باشد.
كلاً 160 حفره در حوض وجود دارد كه هر حفره به منزله يك گل از قالي بوده و به اين شكل عمل مي كرده كه اگر اولين حفره فواره بوده ، دومين حفره آب را مكش مي كرده است . 80 حفره فواره و 80 حفره مكش آب را انجام مي داده . چون ورود و خروج آب يكسان بوده آب از لب حوض سرريز نمي شده است . روي لعاب كاشيها از طلا استفاده شده ( كاشي هاي زرين فام كار خاندان ابي طاهر )
چون آب جيوه دارد وقتي نور خورشيد به آب مي تابيده نور هفت رنگي در فضا ساطع مي شد كه وقتي اين نور به شيشه هاي رنگي اتاق شاه نشين برخورد مي كرد رقص نور زيبايي در فضاي اتاق به وجود مي آمد و در شب هاي مهتابي آب حالت آينه پيدا مي كرد .
اين كاشي ها تا اوايل دوره رضا شاه در حوض نصب بودند تا اينكه باغ توسط نايبي ها تصرف شد . نايب حسين اين كاشي ها را به باغ خصوصي خود به نام باغ سردار منتقل كرد و چون معماران اين دوره نتوانستند سيستم پيچيده اي را كه در اين حوض تعبيه شده در آن باغ بسازند تعدادي از كاشي ها در همان باغ از بين رفت و بقيه آن به قيمت پاييني به موزه لوور پاريس فروخته شد ، كه امروزه قابل قيمت گذاري نيست . اين حوض در ابعاد طلايي ساخته شده يعني بهترين شكل ترسيم مستطيل .
بعد از نايبي ها انگليسي ها براي بازسازي حوض به باغ آمدند كه البته نتوانستند كاري براي آن انجام دهند . حدود 20 سال پيش هم استاد پيرنيا كه استاد معماري ايران بود براي بازسازي حوض اقدام كرد و يك گوشه از حوض را خراب نمود و متوجه شد زير هر يك از حفره ها لوله اي سفالي به عمق يك متر پايين رفته كه يا به منبع ورودي آب متصل است يا به قسمت خلاء. محاسباتي كه در لوله هاي زير انجام شده و اندازه قطر آن ها آنقدر پيچيده بود كه استاد پيرنيا ترجيح داد سيستم را دستكاري نكند چون اگر اين كار را مي كرد نمي توانست با آن محاسبات حوض را بازسازي كند.

۲-عنصر درخت :
مهمترین گیاهان باغ فین، شامل ۵۷۹ اصله درخت سرو و ۱۱ اصله درخت چنار است. با توجه به قدمت این درختان، به نظر می‌رسد که درخت سایه گستر و همیشه سبز سرو در طراحی باغ نقش کالبدی داشته و کاشت معدود درختان خزان دار چنار موجود در باغ، فقط به منظور افزایش کیفیت بصری صورت گرفته‌است. به نظر می‌رسد که کاربرد درخت سرو در ادبیات فارسی به عنوان نماد زیبایی انسان در این انتخاب بی‌تاثیر نبوده‌است.
اغلب درختان باغ، بین ۱۰۰ تا ۴۷۰ سال سن دارند. طی پانزده سال گذشته و بخصوص بعد از سال ۱۳۸۶، مجموعه‌ای از عوامل موجب بروز فاجعه خشکی و بیماری درختان شد. مشکلات مدیریتی و نادیده گرفتن نظرات کارشناسان موجب گردید تا حداقل ۱۱۲ درخت تاریخی به طور کامل خشک شده و تعداد زیادی هم بین ۳۰ تا ۵۰ درصد آسیب ببینند. مسئولین میراث فرهنگی پایان یافتن «عمر مفید» درختان را دلیل خشک شدن آن‌ها می‌دانند.

۳-عنصر ابنیه :
در طراحی اولیه باغ، حفظ تقارن اهمیت ویژه‌ای داشته‌است. به تدریج و با دخالت شاهان، از این تقارن کاسته شده‌است. این خروج از تقارن هم در محورهای تردد در باغ و هم در ابنیه اضافه شده پس از دوره صفویه به چشم می‌خورد.

عمارت های باغ:
دربدو ورود به این مجموعه با ساختمان رفیع سردر ورودی برخورد می‌كنیم. این قسمت از باغ در دوره صفویه بنا گذاشته شده است. در مرکز باغ، کوشک صفوی قرار دارد. این بنا دارای دو طبقه است كه طبقه تحتانی شامل هشتی و دالان ورودی به باغ با اتاق‌های جانبی، و طبقه فوقانی شامل سالن وسیع و زیبایی است كه چشم‌انداز خوبی بر اطراف دارد. حمام کوچک نیز از بناهای دوره صفوی است.
حمام سلطنتی، موزه ملی، خلوت کریمخانی و اتاق شاه‌نشین ابنیه‌ای هستند که پس از دوران صفویه به ابنیه باغ افزوده شده‌اند. در قسمت ورودي نقاشي هاي كمرنگي ديده مي شود كه اين نقاشي ها به اتفاق نقاشي هاي داخل ساختمان اثر رضا مصور كاشي است كه وقتي شاه عباس نمونه كارهاي ايشان را در باغ ديد اين شخص را به اصفهان برد كه به نقاشي هاي عالي قاپو و چهل ستون را در اصفهان انجام داد و درآنجا به رضا عباسي معروف شد.

کوشك عمارتي است كه در وسط باغ قرار مي گيرد و از هر طرف به فضاي باز مي رسد ، كه از لحاظ تزئينات يك مرتبه از كاخ پايين تر است .
كوشك قاجار يا شترگلوي فتح علي شاهي:
کوشک قاجاری با نقاشی‌های زیبای سقفی و دیواری نیز در انتهای باغ و خارج از محور تقارن باغ واقع است.
به اين ساختمان شترگلو هم گفته مي شود به اين جهت كه حفره وسط حوض در عمق حدود دومتري زمين لوله اي دارد ازجنس سفال و شبيه گردن شتر يا S انگليسي كه اين حالت لوله باعث مي شود آب با فشار بالا نيايد و چنين به نظر برسد كه وسط حوض، چشمه وجود دارد .
سال ساخت آن 1226 ه . ق به دستور فتح علي شاه مي باشد . نقاشي هايي كه در سقف قرار دارد ، اصل آن كار صنيع الملك غفاري عموي كمال الملك است كه چون بعد از مرگ اميركبير تا سال 52 شمسي از باغ حفاظت نشده نقاشي ها در اثر نم و رطوبت و يا عوامل انساني از بين رفته. بعد ها عكس اين نقاشي ها در آلبوم يك جهانگرد فرانسوي پيدا شده كه طي چند سال اخير اين نقاشي ها زير نظر استاد مطيفي فر در حال باز سازي است.

موزه ملی کاشان:
موزه ملی کاشان واقع در این باغ از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۸۹ تعطیل بوده و در بهمن‌ماه ۱۳۸۹ مجدداً دایر شده‌است.

قتل امیر کبیر در حمام باغ فین:
امیرکبیر پس از رسیدن به صدارت اقدامات زيادي انجام مي دهد كه در تاريخ از آنها ذكر شده از جمله تأسيس دارالفنون، اعزام دانشجو به خارج، تقسيم آب كرج، ساماندهي به ارتش و از جمله مهمترين كارهاي او تعيين حقوق براي درباريان بود كه اين اقدام امير به مزاق و دربارياني كه تا پيش از آن به راحتي به خزانه مملكت دسترسي داشته خوش نمي آمد. از جمله اين افراد مهد علياء، مادر شاه و حاج علي خان مراغه اي خواجه حرامسرا. كه اين اشخاص بارها عليه امير توطئه مي كنند.درنهایت توطئه گران ازاوقات مستی ناصرالدین شاه سوء استفاده کرده فرمان قتل امیر را از شاه میگیرند. سریع قاتلین را به محل سکونت امیرکه بدستور شاه به کاشان تبعید شده بود و در این باغ ساکن بود میفرستند. امیر کبیر آن لحظه در حمام صفویه همین باغ بوده که قاتلین وارد میشوند و به انتخاب خود امیر رگ دستش زده میشود.قاتلين صبر نمي كنند امير در اثر خونريزي از رگ از دنيا برود بلكه او را با پارچه اي خفه مي كنند .
وقتي امير به قتل مي رسد در هيچ جاي ايران براي امير عزاي عمومي اعلام نمي شود. تا مدت ها مردم ايران بر اين باور بودند كه امير در اثر سرطان استخوان از دنيا رفته. فقط در شهر كاشان 7 روز عزاي عمومي اعلام مي شود. جسد امير را بعد از غسل دادن در حوض وسط باغ به امامزاده حبيب موسي واقع در شهر كاشان منتقل مي كنند. جسد امير به مدت 2 سال به صورت امانت در امامزاده مي ماند تا به استخوان تبديل مي شود. بعد به كربلا منتقل شده ودر روبروی صحن روبروی  حرم امام حسين (عليه السلام) دفن مي شود. (روحش شاد)
 
منبع : جی جا

هیچ نظری موجود نیست:

ارسال یک نظر